محمود قدیری - استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
عبدالرضا رکنالدین افتخاری - دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

شناخت میزان آسیبپذیری نسبت به مخاطرات طبیعی و ریشهیابی علل تفاوتهای اجتماعی- فضایی آن، برای نیل به جامعهای پایدار ضروری است. بر این اساس، مساله این است که «میزان آسیبپذیری خانوارهای محلههای جنوبی با خانوارهای محلات شمالی شهر تهران تفاوت داشته و بیشتر است»، بنابراین، سوال اصلی پژوهش چنین طرح شد: «عوامل موثر بر تغییر و تفاوت اجتماعی- فضایی میزان آسیبپذیری شهر تهران در برابر خطر زلزله کدامند؟» جهت تبیین تئوریک، سه دیدگاه اصلی شناسایی و با محوریت دیدگاه ساخت اجتماعی، چارچوب نظری و فرضیههای پژوهش ارائه گردید. برای داوری فرضیهها، روشهای «علی- مقایسهای» و «همبستگی» انتخاب شد. حجم نمونه با روش کوکران محاسبه و نمونهگیری به روش خوشهای انجام شد. دادهها نیز توسط پرسشنامههای خانوار و خبرگان، گردآوری و با روشهای واریانس یکطرفه، رگرسیون و تحلیل مسیر تحلیل شد. تحلیل واریانس یکطرفه در تایید فرضیه اول نشان داد که میانگینهای میزان آسیبپذیری و پایگاه اقتصادی- اجتماعی خانوارهای محلات چهارگانه، از تفاوت معناداری برخوردارند؛ مطابق ضریب تعیین رگرسیون چندگانه نیز، ۸۸ درصد تغییرات میزان آسیبپذیری توسط ترکیب خطی عوامل محله، پایگاه و نگرش ریسک تبیین گردید. نتایج در تایید فرضیههای دوم و سوم نیز نشان داد که عوامل محله و پایگاه به ترتیب با ضریب تاثیر ۸۷۸/۰ و ۰۶۷/۰-، سهم بیشتری در تبیین تغییرات میزان آسیبپذیری نسبت به عامل نگرش ریسک دارند. در تایید فرضیه چهارم، عوامل شغل، سواد و درآمد نیز بترتیب با ضرایب برابر با ۵۲۱/۰؛ ۲۰۵/۰ و ۲۰۱/۰؛ نسبت به عوامل سن، سرمایه اجتماعی و وضع مهاجرت سهم بیشتری در تبیین داشتند. نتیجه اینکه: درجه آسیبپذیری مردم نه تنها به نزدیکی به منبع خطر، و یا رفتار سنتی؛ بلکه به جایگاه اجتماعی و فضایی آنها در جامعه نیز وابسته است. در این میان نقش اساسی را عوامل محله و پایگاه در بستر فرایند جداییگزینی اجتماعی- فضایی ایفا مینمایند.

شهر تهران, خطر زلزله, میزان آسیبپذیری, تفاوتهای اجتماعی- فضایی