صفت اله رحمانی - استادیار پژوهشی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران
محمد مظهری - استادیار پژوهشی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی، مشهد، ایران
جعفر طهماسبی - محقق، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان تهران، ورامین، ایران

مقدمه استحصال و مهار نزولات آسمانی طغیان گر، به منظور جلوگیری از سیل و خسارت های ناشی از آن و همچنین، جلوگیری از فرسایش خاک، به عنوان منابع پایه تولید و محیط زیست، امری اجتناب ناپذیر است. در بیشتر کشورهای جهان، اعم از توسعه یافته و در حال توسعه و همچنین توسعه نیافته، تحقیقات کاربردی و توسعه ای در بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی، از جمله بخش کشاورزی و منابع طبیعی، دارای حایز اهمیت بالایی است، به طوری که در هر مکان و در هر زمان، طرح و پروژه های اجرایی که بر مبنای نتایج حاصل از پژوهش بوده، موفقیت بیشتر و قابل اطمینان و پایدارتر بوده است. برای اجرای پروژه های اجرایی بر مبنای نتایج حاصل از تحقیقات انجام شده، طی سالیان گذشته بر اساس اهداف از پیش تعیین شده، منابع مالی و امکانات نسبتا مناسبی در بخش کشاورزی و منابع طبیعی، از جمله بخش آبخیزداری، در نظر گرفته و هزینه شده است. با این وجود، توجیه پذیر بودن آن از نظر اقتصادی و اجتماعی، همواره با بحث های فراوانی از سوی موافقان و مخالفان همراه بوده است. با این رویکرد، این پژوهش با هدف ارزیابی اثربخشی عملیات و پروژه های آبخیزداری اجرا شده کاربردی شامل پخش سیلاب، سامانه سطوح آبگیر باران، سد زیرزمینی و تیمارهای مختلف حفاظت خاک، در حوزه آبخیز چنداب استان تهران، بر اساس نتایج حاصل از تحقیقات گذشته، انجام شده است. مواد و روش ها برای بررسی این موضوع، نتایج طرح ها و پروژه های شاخص تحقیقاتی و اجرایی آبخیزداری که مبتنی بر رفع مشکلات و مسایل حاکم بر حوضه مورد مطالعه بوده است و با هدف کنترل رواناب و فرسایش خاک، بهبود وضعیت پوشش گیاهی و در نهایت، بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی آبخیزنشینان در منطقه عملیاتی و اجرا شده است، شناسایی و اثربخشی آن ها در نیل به اهداف تعیین شده آبخیزداری، از نظر اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. این پژوهش، از نوع پیمایشی و توصیفی بوده، داده های مورد نیاز پژوهش به صورت میدانی و با تکمیل پرسشنامه از ساکنین و ذی نفعان حوزه آبخیز مورد مطالعه و همچنین، با بررسی گزارشات مالی برای هزینه های انجام شده، جمع آوری شد. قبل از تکمیل پرسشنامه، سنجش اعتبار و روایی آن با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ انجام شد. ضریب آلفای برآورد شده، ۰.۸۷ بود که نشان دهنده یکپارچگی و هماهنگی در چارچوب پرسشنامه است. سپس، ارزش کنونی هزینه و درآمد در طی دوره زمانی مورد بررسی، برآورد شد. روش منفعت -هزینه (B/C) ، نرخ بازدهی و سود و همچنین سطح رضایت مندی و شاخص کارایی برآورد و اقتصادی تجزیه و تحلیل شده است. نتایج و بحث نتایج پژوهش نشان داد که کشاورزان و روستاییان ساکن در حوزه آبخیز مورد مطالعه، از اجرای پروژه های سد زیرزمینی و سامانه های پخش سیلاب بر آبخوان اجرا شده، رضایت کامل دارند و اجرای این پروژه ها در وضعیت حوزه آبخیز به لحاظ بهبود پوشش گیاهی، کنترل سیلاب، توسعه سطح زراعت، دامداری و بهبود درآمد و معیشت روستاییان اثرات مثبت قابل توجهی داشته است. پروژه های منتخب به اجرا در آمده، از نظر اقتصادی و اجتماعی اثربخش بوده است و دارای توجیه اقتصادی و اجتماعی هستند. به طوری که نسبت فایده به هزینه، ۱.۸۵ واحد و شاخص کارایی اقتصادی، ۰.۸۵ واحد برآورد شده است. نتیجه گیری نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که پروژه های آبخیزداری اجرا شده در حوضه مورد مطالعه، از نظر اقتصادی و اجتماعی اثربخش است. از نظر اجتماعی نیز بیشتر بهره برداران ساکن در حوضه مورد مطالعه، از اجرای پروژه های آبخیزداری رضایت کامل دارند. با توجه به توجیه پذیر بودن پروژه های آبخیزداری از نظر اقتصادی و اجتماعی، توصیه می شود، اجرای عملیات آبخیزداری در این حوضه و دیگر حوزه های آبخیز توسعه یابد. به منظور بهره مندی مردم محلی از دستاوردهای این طرح ها و همچنین، رضایت افراد محلی از پروژه های سابق، پیشنهاد می شود این طرح ها در محدوده اراضی بهره برداران انجام شود تا مشارکت حداکثری بهره برداران محقق شود و امکان واگذاری نگهداری از عملیات آبخیزداری انجام شده در حوزه های آبخیز با ساز و کار مشخص و تعریف شده، به مردم و بهره برداران محل فراهم شود.

اقتصاد آبخیزداری, حوزه آبخیز, کارایی اقتصادی, منفعت به هزینه