اصلاح برای مقاومت به ریزش بذر به منظور افزایش راندمان عملکرد دانه در چاودار ‭Secale montanum Guss.‬

چاودار کوهی ‭Mountain rye (montanum Secale ) ‬یکی از گراسهای پایا می باشد که برای ایجاد چراگاه و تولید علوفه در مراتع با متوسط بارندگی ‮‭300‬ میلیمتر و بیشتر استفاده می شود. یکی از مشکلات عمده این جنس از دیدگاه تولید کنندگان ریزش بذر در مرحله سخت شدن بذر قبل از برداشت بوده که موجب کاهش عملکرد دانه در ایستگاه های تولید بذر می گردد. هدف کلی این تحقیق اصلاح توده های چاودار بومی ایران برای تحمل به ریزش بذر بوده که بطور اختصاصی اهداف: 1) جمع آوری تنوع موجود چاودار کوهی کشور و تشکیل ژرم پلاسم گیاهی ؛2) معرفی شاخص های مهم تحمل به ریزش بذر در چاودار کوهی و تعیین سهم هر یک از عوامل ژنتیکی و محیطی موثر در ریزش بذر؛ 3) بررسی روابط رگرسیونی دوره پر شدن دانه و رسیدن فیزیولوژیکی بذر 4) ارزیابی روند اصلاح تحمل به ریزش بذر در سالهای مختلف انتخاب 5) معرفی توده های متحمل به ریزش بذر دنبال گردید. این آزمایش با دریافت ‮‭33‬ جمعیت چاودار کوهی از بانک ژن موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع در سال ‮‭1387‬ آغاز و تا سال ‮‭1391‬ با انتخاب بوته های مقاوم به ریزش بذر در ایستگاه طرق مشهد ادامه یافت. جهت احداث ژرم پلاسم با توجه به کم بودن بذر ابتدا اقدام به کشت گلدانی شد و در پایان اسفند ‮‭87‬ در کرتهای ‮‭2/5‬ متر عرض و 5 متر طول به فاصله ‮‭50‬ سانتیمتری بین و ‮‭25‬ سانتیمتر روی ردیف با احتساب حداقل ‮‭100‬ بوته از هر توده در زمین اصلی نشا گردید. طی دو سال انتخاب جمعیت های متحمل به ریزش بذر (8 جمعیت در سال اول و ‮‭25‬ جمعیت در سال دوم) شاخص های تحمل به ریزش بذر در کلکسیون با استفاده از آزمون ‭t ‬شناسایی شد. در ادامه روند اصلاح 8 جمعیت برای انتخاب بوته های مقاوم برای سه سال متوالی (‮‭89‬ تا ‮‭91‬) در 8 تکرار و ‮‭18‬ جمعیت برای دو سال متوالی (‮‭90‬تا ‮‭91‬) در سه تکرار در قالب بلوک کامل تصادفی دنبال گردید. نتایج بررسی روند پر شدن دانه نشان داد که چاودار کوهی در منطقه طرق مشهد تحت شرایط آبیاری مناسب در دهه دوم اردیبهشت وارد مرحله گرده افشانی شده و منحنی پر شدن دانه که تا آخر خرداد ماه بطول می انجامد از یک منحنی درجه سه تبعیت کرده و شروع ریزش از دهه اول تیرماه اتفاق افتاد. درصد و فراوانی بوته با سنبله مقاوم در جوامع مورد مطالعه کمتر از حساس بود. نتایج آماری از بررسی ‮‭10‬ خوشه از بوته های حساس و مقاوم از هر جمعیت در کلکسیون پایه نشان داد که از شاخصهای موثر مرفولوژیکی در ایجاد مقاومت به ریزش بذر، افزایش طول سنبله و وزن آن و بدنبال آن افزایش تعداد سنبلچه و تعداد بذر در سنبله وکاهش فاصله میانگره ها از قاعده تا محور سنبله و متقابلا ضخیم شدن قطر محور سنبله از قاعده تا راس، در افزایش تحمل به ریزش بذر در چاودار کوهی موثر است. نتایج کلی این تحقیق نشان می دهد که تنوع ژنتیکی بین توده های مختلف چاودار کوهی برای صفات مقاومت به ریزش بذر وجود دارد و توده های تهران،‮‭15771‬ کاشان،‮‭12640‬ نامشخص،‮‭12509‬ کرج ‮‭1567‬ و شاهرود‮‭27687‬ از متحمل ترین جمعیت ها برای این صفت بودند. بطورکلی از شاخصهای مقاومت به ریزش بذر در چاودار کوهی استحکام، سنگینی و تراکم بالای سنبله ناشی از کاهش فاصله میانگره ها روی محور سنبله و متقابلا ضخیم شدن هر چه بیشتر محور سنبله می باشد. این خصوصیات می تواند به عنوان معیار انتخاب در اصلاح چاودار کوهی برای مقاومت به ریزش بذر مد نظر قرار گیرد. کلمات کلیدی: چاودار کوهی، عملکرد دانه، مرفولوژی سنبله و اصلاح مقاومت به ریزش بذر.