تعیین اشکال ناهمواریها، خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و مینرالوژیکی شنزارهای کشور

ریگزارها و یا تپهصهای ماسه بادی نتیجه عمل فرآیند فرسایش بادی هستند و یکی از منابع تولید گرد و غبار در مناطق خشک و بیابانی میصباشند. هدف از اجرای این پروژه تعیین پراکنش، مرفولوژی، فعالیت و خصوصیات فیزیکی شیمیایی و مینرالوژیکی شنزارهای کشور بود. برای تعیین پراکنش ، مرفولوژی و فعالیت شنزارها در ‮‭21‬ استان کشور از عکسهای هوایی (انتشارات سازمان نقشهصبرداری کشور با مقیاس ‮‭40000:1‬)، نقشهصهای توپوگرافی (با مقیاس ‮‭25000:1‬)، تصاویر رقومی لندست، ‭IRS ‬و تصاویر گوگل ارث (سالهای ‮‭2008‬ تا ‮‭2009‬) و عملیات میدانی بهره گرفته شد. بدین منظور محدوده رسوبات بادی بر روی تصاویر رقومی و عکسهای هوایی بسته شد سپس براساس مرفولوژی و شکل تپهصها به واحدهایی تفکیک شدند. با بازدیدهای میدانی و با استفاده از شاخصهای وجود یا عدم وجود پوشش گیاهی(خودرو و دست کاشت)، مالچصپاشی، احداث بادشکن یا هرگونه روش تثبیت، میزان فعالیت رسوبات بادی مشخص و به سه دسته تپه-های فعال، نیمه فعال و غیرفعال دستهصبندی شدند. بدین ترتیب نقشهصهای پراکندگی ،مرفولوژی، مناطق تثبیت شده و نشده و درجه فعالیت تپهصهای ماسهصای کشور تهیه شد. برای رسم گلباد از نزدیکترین ایستگاه هواشناسی به محل ارگصها استفاده شد. از هر واحد مرفولوژی تفکیک شده نمونهصگیری ماسه بعمل آمد. نمونهصها در آزمایشگاه بر اساس روش استاندارد ‭ASTM ‬دانهصبندی شدند و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی نظیر ‭pH‬، ‭Ec ‬، بافت ، کربنات کلسیم و گچ اندازهصگیری شد. پیراسنجهصهای قطر میانه،جورشدگی و کج شدگی براساس روش فولک و نمودارهای تجمعی و بافت بوسیله نرم افزار ‭GRADISTAT ‬بدست آمد. نتایج نشان داد که مساحت شنزارهای کشور(بدون احتساب شنزارهای استان اصفهان ) ‮‭4001060‬ هکتار است که سهم استانهای کشور به ترتیب از بیشترین به کمترین عبارتند از: استان کرمان ‮‭1220723‬ هکتار، خراسان بزرگ (سه استان شمالی ، رضوی و جنوبی) ‮‭888385‬ هکتار، سیستان و بلوچستان ‮‭638388‬ هکتار، یزد ‮‭416196‬ هکتار، سمنان ‮‭372531‬ هکتار، خوزستان ‮‭216219‬ هکتار، فارس ‮‭154352‬ ، هرمزگان ‮‭55671‬ هکتار، قم ،‮‭17443‬ بوشهر ‮‭10538‬ هکتار، ایلام ،‮‭3085‬ کرمانشاه ،‮‭2322‬ آذربایجان غربی ‮‭1821‬ هکتار، آذربایجان شرقی‮‭1058‬ هکتار، قزوین ‮‭1053‬ هکتار، تهران ‮‭666‬ و مرکزی ‮‭609‬ هکتار. از نظرفراوانی اشکال ناهمواریهای ماسه ای (مرفولوژی تپه) بارخانص ‮‭35‬ درصد، پهنه ماسهصای ‮‭21‬ درصد ، تپهصهای طولی ‮‭15‬ درصد ، تلصصهای گیاهی یا گیرافتاده توسط گیاه (شامل پیکان ماسهصای و نبکا ) ‮‭14‬ درصد ، تپهصهای عرضی ‮‭10‬ درصد ، هرمصهای ماسهصای 4 درصد و تلصهای ماسهصای ( تپهصهای گیرافتاده در اثر ناهمواریها مانند تپهصهای بالارونده و بادپناهی ) ‮‭0/2‬ درصد در سطح کشور پراکندهصاند. از نظر فعالیت تپهصهای ماسهصای کشور که براساس حضور یا عدم حضور گیاه بصورت طبیعی و دست کاشت (نهالکاری) و یا هرگونه عملیات تثبیت دیگر مانند مالچ-پاشی و نهالکاری تعیین شد نتایج نشان داد که ‮‭78‬ درصد تپهصهای ماسهصای کشور فعال ، ‮‭14‬ درصد نیمه فعال و مابقی یعنی ‮‭11‬ درصد غیرفعال است. بر همین اساس حدود ‮‭16‬ درصد تپهصهای ماسهصای کشور بوسیله عملیات مالچصپاشی، نهالکاری، احداث بادشکن زنده و غیرزنده و یا استقرار پوشش طبیعی تثبیت شده ومابقی یعنی ‮‭84‬ درصد آن تثبیت نشده و بدون پوشش هستند. علت اختلاف بین تپهصهای غیرفعال و تثبیت شده که تقریبا دارای مفهوم یکسانی هستند نیز به سبب فعال بودن تپه ها در برخی مناطق تثبیت شده و یا وجود پوشش گیاهی طبیعی بر روی آنهاست. نتایج تجزیهصهای میزان شوری و قلیاییت نشان داد که حدود ... درصد تپهصهای ماسهصای فاقد املاح و مابقی دارای درجات مختلف شوری و قلیاییت هستند. نتایج مرفولوژی تپهصهای ماسهصای نشان داد که مهمترین اشکال موجود بارخان، رشتهصهای عرضی، تپهصهای طولی ، هرمهای ماسهصای ، تپهصهای بالارونده ، نبکا و پهنهصهای ماسهصای میصباشند. نتایج دانهصبندی و کانیصشناسی نشان داد که میانگین قطر ذرات ماسه های در کل کشور حدود ‮‭59.0 4.2‬ فی است. کلمات کلیدی: تپه های ماسه ای، مرفولوژی، تثبیت، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی ، ایران