سر اسرار کیمیای رازی: تاملی بر دو مفهوم بنیادین صبغ و اکسیر در سنت صناعت

کیمیا از عصر مدرن تا امروز، دانشی کهن یا میراثی شبه علمی، سرشار از راز تلقی شده که ارجمندی آن عمدتا در رویه ها و دستورالعمل های بسترساز شیمی نوین است. تردید در اصالت آثار کیمیایی، کاستی و سستی در متن پژوهی، و غلبه پیش داوری در تاریخ نگاری، کمتر مجالی برای جستن اسرار کیمیا از درون آن فراهم کرده است. در این میان، رازی از چند جنبه بخت یار و متمایز است: (۱) به مثابه طبیعی دانی متقدم و سرسلسله مکتبی در کیمیای جهان اسلام شهرت دارد؛ (۲) واقعیت حیات و اصالت برخی از آثار محوری اش در این باره مورد تردید نیست؛ (۳) برداشت پژوهشگران از این آثار با تلقی امروزی از علم آزمایشگاهی و مبرا از رازناکی شیمی، سازگار بوده، او را نیای شیمی دانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانسته اند. این جستار، با مروری مقدماتی بر مبانی نظری و سنت مفهومی کیمیا، به ویژه دو شاهراه و مقصود عملیاتی آن («صبغ» و «اکسیر»)، به روایت محمد زکریا و از درون همه آثار در دسترس کیمیایش، با تمرکز بر سر الاسرار، پیوند او با سنت مفهومی را بررسی و تایید کرده، تمایز و بداعتش را در سنت متنی و فنی انگاشته، پیشنهادهایی نیز ارائه می کند.

کلیدواژه ها:

استحاله (اکسیر) ، رنگ نشانی (صبغ) ، سر الاسرار ، سنت مفهومی ، کیمیا ، محمد بن زکریا رازی