ارزیابی امنیت غذایی در برنامه های توسعه و ارتباط آن با نابرابری توزیع درآمد در مناطق روستایی ایران

مقدمه و هدف: غذا از جمله نیازهای بنیادی جامعه بشری و بخش جدایی ناپذیر از زندگی افراد است که تامین آن در مقوله امنیت غذایی نهفته است امنیت غذایی یکی از معیارها و ابزار توسعه انسانی است. توسعه انسانی به طور همزمان می تواند هم به عنوان هدف و هم به عنوان مسیر توسعه ملی و رشد اقتصادی مطرح شود. امنیت غذایی به معنای علمی، روشی حساب شده برای رفع مشکلات غذا، تغذیه و چارچوب تعریف شده ای برای برنامه ریزی و مدیریت توسعه است. امنیت غذایی زمانی وجود دارد که همه افراد در همه ایام به غذای سالم، کافی و مغذی دسترسی اقتصادی و فیزیکی داشته باشند و غذای قابل دسترسی نیز نیازهای یک رژیم تغذیه ای سازگار با ذائقه آنان را برای یک زندگی سالم و فعال فراهم آورد تمام تعریف های ارائه شده برای امنیت غذایی دارای دو جنبه اساسی دسترسی فیزیکی را می توان به صورت موجود بودن غذا در بازار و یا به شکل کلی تر در محیط تعریف نمود. این در حالی است که دسترسی اقتصادی به شکل موجود بودن قدرت خرید کافی برای خرید غذای موجود در بازار و یا دسترسی به عوامل تولید جهت تولید مواد غذایی با استفاده از محیط طبیعی تعریف شده که به شکل خلاصه به آن دستیابی گفته می شود. گستردگی مفهوم امنیت غذایی به گونه ای است که به وسیله تعامل دامنه ای از عوامل بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، کشاورزی و فیزیکی تعیین می شود و مستلزم عرضه کافی مواد غذایی در سطح کلان و توزیع عادلانه به منظور دستیابی همه افراد به آنها است. همچنین باید بیان نمود تامین امنیت غذایی به مشارکت همه قسمت های اجتماعی_اقتصادی وابسته است. همچنین بخش کشاورزی با بهبود و افزایش کیفیت تولیدات مواد غذایی، نقشی تعیین کننده و اساسی در ایجاد امنیت غذایی دارا می باشد. در این راستا، هدف پژوهش حاضر ارزیابی امنیت غذایی در برنامه­های پنج ساله اول تا ششم توسعه چشم انداز ۱۴۰۴ و ارتباط آن با نابرابری توزیع درآمد در مناطق روستایی ایران می­ باشد. مواد و روش ها: جهت تحقق هدف تحقیق، شاخص بافر انگل به عنوان جانشین امنیت غذایی محاسبه شد و به تفکیک در برنامه ­های پنج ساله توسعه مورد بررسی قرار گرفت. در این راستا داده­ های مورد نیاز شامل هزینه­ های خوراکی هزینه ­های غیرخوراکی، کل هزینه­ های خانوارهای روستایی، ضریب جینی، شاخص توسعه مالی، شاخص آزادسازی تجاری، رشد ناخالص داخلی و تولید ناخالص داخلی سرانه از بانک مرکزی، مرکز آمار ایران و بانک جهانی برای دوره ۱۴۰۱-۱۳۵۳ جمع­ آوری و محاسبه گردید. در نهایت ارتباط بین شاخص بافر انگل و متغیرهای ضریب جینی، تولید ناخالص داخلی، شاخص توسعه مالی و شاخص آزادسازی تجاری با ضریب همبستگی بررسی شد. یافته ها: بر اساس نتایج، شاخص بافر انگل در برخی دوره­ ها افزایشی و در برخی دوره ­ها کاهشی بوده است علت افزایش یا کاهش امنیت غذایی در دوره های مختلف ممکن است به عوامل متعددی از جمله تغییرات آب و هوایی، بحران های اقتصادی، جنگ و نغییرات سیاسی، بروز بیماری ها و آفات در محصولات کشاورزی و نابودی منابع طبیعی مانند خاک و آب بستگی داشته باشد. همچنین به طور کلی سهم هزینه ­های خوراکی خانوارهای روستایی در دوره مورد بررسی کاهش یافته است و خانوارهای روستایی در طول دوره مورد بررسی به نسبت درآمدشان سهم کمتری از درامد خود را صرف خرید غذا می کنند زیرا با افزایش درآمد، خانوار تا حد معینی می تواند مصرف غذای خود را افزایش دهد؛ با توجه به اینکه خانوارهای روستایی به نسبت افزایش درآمد سهم کمتری از درامد خود را صرف خرید غذا می کنند می­ توان نتیجه گرفت  بهبود وضعیت امنیت غذایی در خانوارهای روستایی در بازه زمانی مذکور را شاهد هستیم. به علاوه، مقدار بافر انگل در خلال برنامه ­های توسعه تا برنامه­ چهارم در حال افزایش و پس از آن به دلیل مشکلات سیاسی و تحریم ها کاهش می­ یابد. به طور کلی، بالاترین مقدار امنیت غذایی نواحی روستایی مربوط به برنامه چهارم با نمره ۶۲ و پایین ­ترین آن مربوط به برنامه اول با نمره ۵۱ می ­باشد. همچنین بر اساس نتایج ضریب همبستگی و متغیرهای مورد مطالعه، شاخص بافر انگل با متغیر توسعه مالی ارتباط مثبت و معنی دار و با ضریب جینی و آزادسازی تجاری ارتباط منفی و معنی دار دارد. همچنین بین شاخص بافر انگل و رشد GDP و GDP سرانه در دوره مورد بررسی ارتباط معناداری یافت نشد. نتیجه گیری: توسعه مالی می تواند باعث افزایش تولید کشاورزی و دسترسی به منابع مالی برای کشاورزان شود با توجه به ارتباط مثبت شاخص توسعه مالی و بافر انگل می ­توان نتیجه گرفت توسعه مالی با ایجاد فرصت بیشتر برای کسب و کارهای روستایی و کشاورزی میتواند در زمینه تولید و بهبود کیفیت محصولات جوامع روستایی موثر باشد؛ به علاوه، رشد توسعه مالی تاثیر مستقیم بر امکان ایجاد اشتغال و ایجاد فرصت هایی برای کارآفرینی، تولید منابع درآمدزای جدید و کاهش بیکاری دارد. با توجه به منفی و معنادار شدن دو متغیر ضریب جینی و آزادسازی تجاری، افزایش ضریب جینی منجر به کاهش توزیع عادلانه ثروت در جامعه می شود. از طرف دیگر، رشد ضریب جینی می تواند منجر به بی توجهی به نیازهای اساسی اقشار محروم جامعه شود. همچنین باز شدن بازارها به خارج می تواند تولید داخلی را تهدید کرده و بر توانایی صادرات و واردات کالاها تاثیر منفی بگذارد. دو متغیر رشد GDP و GDP سرانه در دوره مورد بررسی معنی دار نشدند.

کلیدواژه ها:

Buffer of Engel’s index ، Gini coefficient ، Iran’s Development Plans ، برنامه های توسعه ایران ، شاخص بافر انگل ، ضریب جینی