ابعاد معرفت النفس و نقش آن در استکمال نفس انسانی

معرفت نفس یا خودشناسی در همه فرهنگ های بشری اهمیت دارد و در دین، حکمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسی تاکید می شود. پیام معروف سقراط این بود که «خود را بشناس» و خودشناسی در حکمت سقراط مبنای اخلاق و فضیلت است. اساسا غایت حکمت، استکمال نفس انسانی است. دین نیز برای استکمال نفس و نجات و فلاح آن است و نیل به این غایت بدون معرفت و تربیت نفس میسر نیست. ازاین رو، قرآن کریم و روایات اسلامی بر اهمیت معرفت نفس به عنوان برترین معرفت و کلید حکمت و فضیلت تاکید دارند و رسالت انبیای الهی را تعلیم و تزکیه انسان معرفی می کنند. این آموزه موجب شده حکما و عرفای اسلامی موضوع معرفت نفس را به طور جدی پیگیری کنند. حکمت الهی در این دیدگاه، سفری است برای به کمال رسیدن نفس از راه علم و عمل. به همین دلیل، ملاصدرا حکمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظیم کرده است. حکمت نظری، بنیادهای معرفتی و مبدا و منتهای چنین سفری را ارائه می دهد و حکمت عملی راه و شیوه نیل به این غایت را تبیین می کند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است که بر محور سفر نفس است و سالک، همان نفس مسافر است. عرفان عملی شیوه طی این سفر را بیان می کند و عرفان نظری دستاوردهای این سفر و جغرافیای عالمی را که این سفر در آن واقع می شود، تبیین می کند. آنچه این نوشتار پیگیری می کند، تبیین ابعاد معرفت نفس و نقش این معرفت در استکمال نفس انسانی است. براین اساس، نخست تبیین می شود که معرفت نفس ابعاد گوناگونی دارد و با روش های گوناگون تجربی، عقلی، نقلی و شهودی بهدست می آید. با به کارگیری این روش ها شاخه های مختلف علمی در معرفت نفس شکل می گیرد؛ مانند روانشناسی، علم النفس فلسفی، معرفت النفس عرفانی و نفس شناسی دینی و سپس تاثیر انواع خودشناسی بر خودسازی و سلوک بررسی می شود.

کلیدواژه ها:

معرفت نفس ، انسانشناسی ، خداشناسی ، خودسازی